Türklerde Aile ve Akrabalık İlişkileri

9. videomuzda aile ve akrabalar hakkında yapılan bir diyaloğa yer verdik ve akrabalar için kullanılan sözcükleri ön plana çıkarmaya çalıştık.

Türkçe, akrabalık adları bakımından oldukça zengin bir dildir. Türkçede akrabalık ilişkilerini belirten birçok sözcük yer almaktadır. Öyle ki aile bireyleri için kullanılan bazı sözcükler kişinin annesinin ve babasının ailesine göre bile değişmektedir.

Çekirdek aile

Çekirdek aileden başlamak gerekirse çekirdek aileyi anne, baba ve çocuklar oluşturur.

Evli çiftin birbirlerine göre durumu “karı” (kadın), “koca ”(erkek) sözcükleriyle belirtilir. Bununla birlikte her iki cinsi de ifade eden “eş” sözcüğünün kullanımı da çok yaygındır. Yani bir erkek karısı için “karım” ya da “eşim”; kadın da kocası için “kocam” ya da “eşim” diyebilir.

Anne babaya göre kız çocuklar  “kız”, erkek çoçuklar “oğul” olarak adlandırılır. Örnek vermek gerekirse kızı /oğlu olan  biri “Kızım var.” “Oğlum var.” der.

Ailedeki çocuklar birbirlerinin “kardeş”idir, “kardeş” sözcüğü de her iki cinsiyet için de kullanılır. Cinsiyet belirtmek gerektiğinde kız olan için “kız kardeş”, erkek olan için  “erkek kardeş” sözcükleri kullanılır. Kardeşlerin birbirlerine hitap ediş biçimleri de yaş ve cinsiyete göre  farklılık göstermektedir.

Kim abi? Kim abla?

Ailede küçük kardeşlerin kendilerinden büyük kız kardeşlerine “abla”, erkek kardeşlerine ise “abi (ağabey) olarak hitap etmeleri olağan ve beklenen bir davranıştır. Bu durum Türk aile yapısında büyüklere olan saygının bir göstergesi olarak düşünülebilir. Büyük kardeşler ise kendilerinden küçük kardeşlerine adlarıyla hitap ederler. “Pazar Alışverişi” bölümünde de bahsettiğimiz gibi “abla” ve “abi” sözcükleri Türkiye’de sadece kardeşler için kullanılmaz. Türkler genelde tanıdıkları ve bazen de tanımadıkları kendilerinden büyük kişilere de bu sözcüklerle hitap edebilirler. Genelde bu durum samimi ve resmi olmayan ortamlarda kullanılır. Resmi bir konuşmada kişilere bu şekilde hitap etmek daha önce de söylediğimiz gibi uygun değildir.

Akrabalara nasıl hitap edilir?

Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki; Türkler aileye ve aile içi ilişkilere çok önem verirler ve Türk aile yapısında “büyüklere saygı” önemli bir değerdir. Kişilerin kendilerinden büyük aile bireylerine adlarıyla hitap etmesi uygun değildir. Zaten böyle bir durum da pek görülmez. Sadece yaşları yakın olan aile bireyleri (kardeş, kuzen vb.) birbilerine adlarıyla hitap edebilirler.

Türkçede akrabalık adları aynı zamanda bu akrabalar için kullanılan hitap sözcükleridir. Örneğin babanın kız kardeşi “hala”dır ve bir kişi halasına bu adla hitap eder. Bu sözcükler kişilerin adlarıyla birlikte de kullanılabilir “Zehra Hala, Meral Hala vb.”

Akrabalık adları

Anne ve babalarının ebeveynleri için, birçok dilde sözcük anlamı “büyük anne” “büyük baba” olan sözcüklerin kullanımı Türkçede yaygın değildir.

Türkçede annenin annesine “anneanne” babanın annesine ise “babaanne”  denir ve bu kişilere bu sözcüklerle hitap edilir. Hem annenin hem de bababanın babası için sadece “dede” sözcüğü kullanılır. Bu kişilere göre çocuklarının çocukları ise “torun”olarak adlandırılır.

Annenin erkek kardeşine “dayı”, kız kardeşine “teyze”; babanın erkek kardeşine “amca”, kız kardeşine de “hala” denir.

Ailede anne ve babanın kardeşlerinin eşlerinden kadın olanlara “yenge”, erkek olanlara ise “enişte” denir. Yani bir kişinin amca ve dayısının eşi “yenge”, hala ve teyzenin eşi “enişte”dir. Bu kişilerin çocukları da birbirlerinin kuzenidir. Bir kişinin kardeşinin çocuğu o kişinin “yeğen”idir.

Kadın ya da erkek olsun bir kişi için eşinin annesi “kayınvalide” babası ise “kayınpeder”dir; ancak geleneksel Türk aile yapısında her iki eşin birbirlerinin anne ve babalarına “anne” “baba” olarak hitap etmeleri beklenir ve biçok kişi eşlerinin anne babasına bu şekilde hitap eder. Anne babalara göre oğullarının eşi “gelin”, kızların eşi ise “damat” tır.

Türkçede bunlar dışında akrabalık ilişkilerini belirten birçok sözcük bulunmaktadır; ancak biz burada en temel olanlarını vermeye çalıştık.

Türklerde ailevi değerler

Birçok toplumda olduğu gibi Türk toplumunda da aile sitemi toplumsal ve sosyo ekonomik koşullara göre  zaman içinde değişmiştir. Ancak bu değişim daha çok ailelerin yaşam tarzını etkilemiş, ailevi değerler ise korunmaya çalışılmıştır.

Geleneksel Türk aile yapısında başta gelen değerlerden biri “karşılıklı sevgi ve saygı”dır. Küçüklerin büyüklere her zaman saygılı olmaları, büyüklerin de küçükleri sevip, korumaları (kollamaları) beklenir. Bunun dışında “yardımlaşma” “aileye bağlılık”, “akrabalık bağları” da önemli değerlendendir.

Türk toplumunda bir bireyin on sekiz yaşına gelip reşit olması aileden ayrılabilmesi anlamına gelmez. Tabii ki eğitim gören, çalışan gençler ailelerinden ayrı yaşamaktadırlar; ancak ekonomik olarak aileye bağımlı olan ve eğitimine devam etmeyenlerin aileleriyle birlikte yaşamaları geleneksel Türk ailelerinde çok normal bir durumdur.

Bununla birlikte anne babaların sağlık sorunları olduğunda çocuklarının anne babalarına yardımcı olmaları, hatta onların bakımını üstlenmeleri de beklenen bir durumdur. Bu örneklerden de görüldüğü Türklerde aileler ve çocukları arasındaki ilişki oldukça bağlayıcıdır.

Bu yazıda anlatılan durumlar ve  verilen örnekler her Türk ailesi için geçerli olmayıp geleneksel Türk aile yapısını yansıtmaktadır.

Türklerde aile içi ilişkiler, değerler ve davranışlar  yaşanılan bölgeye bireylerin sosyo ekonomik, kültürel ve eğitim durumlarına  göre bile değişiklik gösterebilir. Bu nedenle Türkiye’de geleneklere bağlı yaşayan ailelerin yanı sıra modern yaşam tarzını benimsemiş aileler de karşılaşmak mümkündür.

Aile ilişkileri ve Türk aile yapısıyla ilgili konulara ileriki bölümlerde yine değineceğiz.

Ayşin Önder

Her hakkı saklıdır.

Yazının bir kısmı ya da tamamı kaynak gösterilmeden kopyalanamaz.