Geniş Zamanlar

”Tatil Hazırlığı” adlı videoda hem geniş zaman kullanımını hem de geniş zaman yapılarıyla sıklıkla kullanılan bağlaçları ön plana çıkarmaya çalıştık.

Geniş Zaman – Şimdiki Zaman

Bir önceki yazımızda birçok dilde kullanımı bulunmayan belirsiz geçmiş zaman kipinin öğrenilmesinde ve öğretilmesinde yaşanan güçlüklerden bahsetmiştik.

Bu bölümde ise birçok dilde var olmasına rağmen yine öğrenim güçlüğü çekilen geniş zaman ve bildirme kipi (-DIr)nin hangi bağlamlarda ve nasıl kullanıldığı üzerinde duracağız.

Yabancı dil Türkçe öğretim programlarına baktığımızda kiplerin öğretimine çoğunlukla “şimdiki zaman kipi”yle başlandığını, bazı çalışmalarda ise İngilizce öğretiminde izlenen sıradan yola çıkılarak geniş zamanla başlandığını görmekteyiz.

Konuyla ilgili benim en çok yadsığım durum ise bazı çok dilli öğretim programlarında tüm diller için aynı konu ve dilbilgisi sıralamasının izlenmesidir.

Her dilin sistemi ve mantığı farklı olduğundan kişisel görüşüm her dilin yapısına uygun konu sıralaması yapılarak bir öğretim programı hazırlanması gerektiği yönündedir.

Türkçede de zamanların öğretimine geniş zaman yerine şimdiki zamanla başlamanın daha doğru ve öğrenci açısından daha yararlı olduğunu düşünüyorum.

 Şimdiki zaman neden öncelikli?

Şimdiki zaman adından da anlaşılacağı gibi içinde bulunulan zamanı işaret eder; ancak şimdiki zamanı öğrenen bir öğrenci; aşağıdaki örneklerde olduğu gibi bu kipi kolaylıkla gelecek zaman ve geniş zamanı ifade etmek için de kullanabilir.

• Ben şimdi Ankara’ya gidiyorum. (şimdiki zaman)
• Ben gelecek hafta sonu Ankara’ya gidiyorum. (gelecek zaman)
• Ben her ay Ankara’ya gidiyorum. (geniş zaman, örtülü geçmiş zaman )

Bu nedenle Türkçe öğrenenlere çoğunlukla önce şimdiki zaman kullanımı öğretilir, daha sonra geçmiş ve gelecek zaman öğretimine geçilir. Bu üç temel zaman (şimdi, geçmiş ve gelecek) öğrencinin kendini temel düzeyde ifade edebilmesi; gördüğü, yaşadığı, planladığı ya da her zaman yaptığı olay ya da durumları anlatabilmesi için yeterlidir.

Geniş Zaman Bağlamları  

Türkçede geniş zaman adı gibi oldukça  geniş bir zamanı kapsar. En temel bağlamıyla  geniş zaman geçmişte yapılan, şu anda devam ettirilen ve büyük olasılıkla gelecekte de yapılacak eylemler için kullanılır.

“Ben sabahları yürüyüş yaparım.” diyen bir kişinin bu eylemi düzenli olarak ve uzun bir süredir yaptığını anlarız. Bu nedenle bu cümle aslında hem geçmiş, hem şimdi, hem de gelecek zamanı içinde barındırmaktadır.

Türkçede zaman eklerinin zaman bildirmek dışında başka anlamlar ifade etmek için de kullanıldığı bilinmektedir.Bunlar arasında geniş zaman kipi, kullanıldığı bağlamların çeşitlliği bakımından dikkat çekici bir özelliğe sahiptir. Bu bağlamlardan bazılarında geniş zaman kipi dışında başka kipler kullanmak mümkünken bazılarında ise pek mümkün değildir.

Geniş zaman bağlamlarını şöyle özetleyebiliriz:

* Alışkanlıklar ve her zaman yapılan eylemler.

Yukarıda da bahsettiğimiz gibi alışkanlık halinde yapılan davranışlar genelde geniş zaman yapılarıyla ifade edilir. Ancak bu bağlamda şimdiki zamanın kullanımı da mümkündür.

“Yalan söylemeyi sevmem / sevmiyorum.
    “Babam her akşam haberleri izler/ izliyor”

* Değişmeyen gerçekler

Bilimsel, kanıtlanmış ya da herkesçe kabul edilen gerçekler için geniş zaman kullanmak en doğru olanıdır. Bu tür bağlamlarda şimdiki zaman kullanımı yanlış olmamakla birlikte yaygın değildir.

   “ Ay, Dünya’nın etrafında döner.”
   “ Köpekler uçmaz.”

* Rica, uyarı ve teklif

Rica etme, uyarıda bulunma ve teklif etme amacıyla 2. kişilere soru yapısıyla yöneltilen cümlelerde geniş zaman kullanımı yaygındır.  2. kişiler için geniş zaman ve yeterlilik kipinin birlikte kullanımı da vardır.

“ Kapıyı kapatır mısın lütfen? (rica)
    “Bana kalemini verebilir misin?” (rica – yeterlilikle)
    “Televiyonun sesini kısar mısınız?” (uyarı)
    “Çay içer misin?, “Benimle dans eder misin?” (teklif)  

* Tahmin ve olasılık

Tahmin cümlelerininde yeterlilik yapıları yanında geniş zaman kullanımı da

çok yaygındır.

    “Hava çok bulutlu, birazdan yağmur yağar.”
    “Onların işi var, geç gelirler.”

* Plan ve tasarı

Henüz kesinleşmemiş ama tasarlanan planlar için sıklıkla geniş zaman kullanılır.

“Hafta sonu dışarı çıkarız, bir yerlerde bir şeyler yeriz.” 
 “Yarın onunla konuşur, sonra karar veriririm.”

* Hikaye, fıkra, efsane vb. türlerin anlatımı

Önceki yazıda bahsettiğimiz gibi daha çokbelirsiz geçmiş zamanla anlatılan masal türü dışındaki anlatılarla yaygın olarak geniş zaman kullanılır.

“ Adamın biri tatile çıkar,……”
“ Kral bir gün askerlerini çağırır,….”

* Emir ve öneri

   Bazı durumlarda geniş zamanla kurulan ve ikinci kişiye yöneltilen cümlelerde

örtülü öneri ya da bir emir anlamı vardır.

“ Orası çok güzeldir, gölün etrafında yürürsünüz,  yemek yersiniz.” (öneri)
“ Beni sorarsa yok dersin.” (emir)   

Görüldüğü gibi bu kadar kullanım çeşitliliği olan geniş zamanı doğru bağlamda kullanmayı öğrenmek bir yabancı için çok da kolay değildir. Üstelik geniş zaman kip eki {-( )r} nin kuraldışı çekimlenebiliyor olması da bu kipin öğrenimini güçleştirmektedir. Bu nedenle geniş zamanla ilgili yapılan yaygın yanlışlar hem bağlamsal, hem de dilbilgisel yanlışlar olarak karşımıza çıkmaktadır.

Nedir bu  “-DIr” ?

Geniş zamanla ilgili güçlük çekilen diğer bir konu ise bildirme eki olan“-DIr”ekinin kullanımıdır. Temel düzeyde koşaç kullanımı (copulative – verb “to be”)  öğretilirken üçüncü kişilerle kullanılan “-DIr” eki günlük dilde kullanılmadığından bu ek üzerinde çok fazla durulmaz.

(ben öğrenciyim, sen öğrencisin, o öğrenci (“dir” düşer.) )

Ancak geniş zaman konusu işlenirken “-DIr” konusu  yine gündeme gelir ve öğrenciler bu ekin işlevini öğrenemeye çalışırlar.

“-DIr”ın işlevi

* Yukarıda bahsettiğimiz gibi “-DIr” aslında geniş zaman koşaç yapılarında  “imek” eylemine gelen 3.tekil kişi geniş zamanla çekimidir; ancak daha çok yazı dilinde ve kesinlik anlamı ifade cümlelerle kullanımı yaygındır.

Günlük yaşamda “Benim adım Ali.” cümlesi yerine “Benim adım Ali’dir.”cümlesini duymamız pek mümkün değildir. Ancak aşağıdaki örneklerde olduğu gibi kesinlik, gerçeklik ifade eden cümlelerde “-DIr”ın kullanıldığını görebilirsiniz.

“Türkiye’nin başkenti Ankara’dır.”
“ Aslanlar etçil hayvanlardır.”
“ Kampanya bir hafta daha devam edecektir.”

* “-DIr” yukarıdaki örneklerin aksine kullanıldığı bağlama göre cümleye“olasılık-belirsizlik” anlamı da katabilir.

“Şimdi orada hava soğuktur.”
“ Uçak daha inmemiştir.”

Bu örneklerde de gördüğünüz gibi  durum  “-DIr”ın  hem kesin olan hem de belirsiz olan durumlar için kullanılıyor olması bir yabancı için oldukça kafa karıştırıcı bir durumdur.

65 yabancı üniversite öğrencinin yazılı anlatım yanlışlarını incelediğim yüksek lisans tezimde öğrencilerin bu konuyla ilgili aşağıdaki örneklerdeki gibi hem bağlamsal hem de dilbilgisel yanlışlar yaptıklarını belirlemiştim.

“Bence hayat burada güzel olurdur.” ( doğrusu ‘olur’)
“Ne yazıkki, son yıllarda çok kötü durum oldurdu. (doğrusu ‘oldu’)

Dilbilgisel yanlışları bir kenara bırakırsak hem geniş zaman, hem de bildirme kipinin bağlamlarını ayırmada güçlük çekenler için kanımca en iyi çözüm “bağlaç” kullanmaktır. Kesinlik bildiren cümleler için “kesinlikle, mutlaka” gibi bağlaçları; tahmin bildirenler için “sanırım, büyük ihtimalle, belki, herhalde” gibi bağlaçları kullanmak bağlamı ayırt etmeyi kolaylaştıracaktır.

Biz de izlediğiniz videodaki diyalogda geniş zaman yapılarıyla birlikte bağlaçları da kullandık. Umarız konuyu anlamanıza faydası olmuştur.

Ayşin Önder

Her hakkı saklıdır.

Yazının bir kısmı ya da tamamı kaynak gösterilmeden kopyalanamaz.

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/27/1980/20691.pdf

http://ijlet.com/Makaleler/260786709_100-114%20Ay%c5%9fin%20%c3%96nder.pdf

http://dergipark.gov.tr/download/article-file/257655