7. üniteye ait bu videoda iş görüşmelerindeki kalıp ifade, davranışlara ve resmi dil ve yeterlilik eyleminin kullanımlarını örneklemeye çalıştık.
A1 düzeyi “Pazarda Alışveriş” ve “Pidecide” adlı videolarda yeterlilik kipinin alışveriş yaparken ve yemek siparişlerinde kullanımını görmüştünüz. Aynı bölümlere ait blog yazılarında da bu kullanımların dilbilgisel olarak değil, kalıp ifade olarak temel düzeyde öğretilmesi gerekliliğinden bahsetmiştik.
Yabancı dil Türkçe öğretiminde yeterlilik yapıları genellikle A2 ya da B1 düzeyinde geniş zaman kipinden sonra öğretilen bir konudur; çünkü yeterliliğin geniş zaman kipiyle kullanımı çok yaygındır. Bununla birlikte her ikisinin olumsuz biçimleri diğer kiplerden farklı ancak birbirine benzer biçimde olduğundan geniş zaman yapısını öğrenen bir öğrenci yeterlilik kipini öğrenmede çok güçlük çekmez.
Yeterlilik yapıları günlük yaşamda ‘rica etme’ ve ‘izin isteme’ gibi durumlarda sıklıkla kullanıldığı için yukarıda da bahsettiğimiz gibi öğrencilere bazı kalıp cümlelerin en temel seviyeden itibaren verilmesinin faydalı olacağını düşünüyorum.
“Alabilir miyim?” “Gidebilir miyim?” “Bir şey sorabilir miyim?” ve benzeri ifadeleri öğrenen öğrenci günlük yaşamında bunları rahatlıkla kullanabilmektedir.
Yeterlilik Bağlamları:
1. Yeterlilik en temel bağlamda adından da anlaşılacağı gibi öznenin yapmaya yeterli olduğu ya da olmadığı eylemler için kullanılır.
Hakan çok iyi yüzebilir.
Kediler ağaca tırmanabilirler.
Ben Fransızca konuşamam.
2. En yaygın ikinci bağlamı ise olasılık ve tahmin cümleleridir.
O seni arayabilir.
Yeterince çalışmadı, sınavı kazanamayabilir.
Uçak rötar yapabilir.
3. Diğer bir bağlam ise izin ve rica bildiren ifadelerdir. Yukarıda da bahsettiğimiz gibi rica, izin, istek bildiren ifadeler günlük yaşamın her alanında özellikle alışveriş yaparken ve bir şey sipariş edeken kullanılmaktadır. İzin ve rica ifadelerinde birinci kişiler için yeterlilik kullanımı yaygınken 2. kişiler için hem geniş zaman yapıları hem de yeterlilik yapıları kullanılmaktadır.
Bir soru sorabilir miyim?
İki hamburger alabilir miyiz?
Bana tuzu uzatır mısın? / uzatabilir misin?
Bir bardak su verir misiniz? / verebilir misiniz?
Yeterlilikte Olumsuz Yapılar
Yeterlilik eyleminin öğrenimiyle ilgili güçlük çekilen durum daha çok eylemin olumsuz ifadelerinde karşımıza çıkmaktadır; çünkü yeterlilik eyleminin olumsuz biçiminde hem yapısal hem de anlmasal olarak dikkat edilmesi gereken durumlar vardır.
Bunları şöyle sıralayabiliriz:
1.Yeterlilik eyleminin “olasılık” bağlamı dışındaki olumsuz ifadelerinde aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi “-bil” eylemini kullanılmaz ancak “e /a” ünlüleri sözcükte kalır.
şarkı söyleyebilirim. – şarkı söyleyemem.
hızlı koşabiliyor – hızlı koşamıyor.
2.Olasılık bağlamının olumsuz ifadelerinde ise “bil” eylemi sözcükte kalır; ancak olasılığın olumsuzunda iki farklı söz kullanım söz konusudur. Bunlardan biri öznenin eylemi yapmama olasılığını belirtirken, diğeri ise öznenin hem yapmama olasılığını, hem yapmaya gücü yetmediğini ifade eder.
Akşam gelebilirim. olasılık – olumlu
Akşam gelmeyebilirim. olasılık – olumsuz
Akşam gelemeyebilirim. olasılık + yeterlilik olumsuz
Yukarıdaki cümlelere baktığımızda ilk iki örnekte eylemin gerçekleşmesinin daha çok özneye bağlı olduğunu son cümlede ise koşullara bağlı olduğunu söylemek mümkün.
Çok karıştırılan bir konu olduğu için geniş zaman ve yeterliliğin olumsuz yapılarını bir İngilizce karşılıklarıyla özetlersek daha iyi olacaktır.
yaparım (I do) – yapmam (I don’t)
yapabilirim (I can, I’m able to do ) – yapamam (I can’t, I’m not able to do)
yapabilirim (I might do) – yapmayabilirim (I might not do)
yapabilirim (I might able to do) – yapamayabilirim (I might not be able to do)
4. Geniş zamanda çekimlenen fiillerde olumsuzluk eki “-mA” 2. ve 3.kişilere “-mAz” biçimininde gelir. Bu durum geniş zamanla çekimlenen yeterlilik eylemi için de geçerlidir; ancak olasılığın olumsuzunda bu kullanım yoktur.
yapabilirsin /iz yapamazsın/ız (2.kişiler yeterlilik olumsuz)
yapabilir-ler yapamaz/lar (3.kişiler yeterlilik olumsuz)
yapabilirsin/iz yapmayabilirsin/iz. (2.kişiler olasılık olumsuz)
yapabilir-ler yapamayabilir/ler (3.kişiler olasılık olumsuz)
İş Görüşmeleri ve Resmi Dil
Bu videoda izlediğiniz diyalog boyunca resmi bir dil kullanıldığını görüyorsunuz. Daha önceki yazılarda da bahsettiğimiz gibi Türkçe’de resmi ve günlük dil arasındaki en önemli ayırım kişilerin birbirlerine hitap şekillerinde karşımıza çıkmaktadır.
Türklerin iş ve resmi ortamlarda birbirlerine adları ile hitap ettiklerini pek görmezsiniz. Özellikle müdür /patron/yönetici vb. kişilerin çalışanları ile arasında oldukça resmi bir dille iletişim söz konusudur. Kişiler önceden tanışıyor dahi olsalar iş ortamında birbirlerine “hanım” “bey” sözcüklerini kullanarak hitap ederler. (Hakan Bey, Esin Hanım). Hatta bu sözcüklerin ünvanlarla birlikte kullanımı da yaygındır. (Müdür Bey, Doktor Hanım). Bunlar arasında en resmi olanı ise “Sayın” kullanımıdır. En resmi iletişimlerde kişilerin bazen ad ve soyadları bezen de sadece soyadları ile “Sayın” kullanılır. (Sayın Mert Başaran ya da Sayın Başaran)
Bunlarla birlikte “siz” kullanımı da resmi dilin en önemli göstergesidir. İkinci kişilerle iletişimde “sen” samimiyetin göstergesidir ve sadece önceden tanışılan ve samimi olunan kişiler için kullanılabilir. Türkler arasında resmi ortamlarda çalışanların birbirine adıyla ya da “sen” diyerek hitap etmesi uygun değildir. Seyrettiğiniz videodaki görüşmede diyalog boyunca hitap olarak “siz” ve kişi eki olarak da “-sIz ve -sInIz” eklerinin kullanıldığını görüyorsunuz. Türkçe’de bu kullanımlar saygı ve resmiyet ifadesi olduğu için sadece iş ortamında değil, yeni tanışılan kişilerle ya da yaşça büyük olan kişilerle konuşurken de kullanılmaktadır.
Ayşin Önder
Her hakkı saklıdır.
Yazının bir kısmı ya da tamamı kaynak gösterilmeden kopyalanamaz.
Yararlanılan kaynaklar
http://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423934379.pdf
Leave A Comment